Mynd i’r Afael â Thlodi Plant: Model Polisi’r Alban 

Mae’r erthygl sbotolau hon yn dadansoddi dull yr Alban o fynd i’r afael â thlodi plant drwy bolisi, buddsoddi, a mabwysiadu safbwynt iechyd y cyhoedd, sy’n cynnig gwersi i wledydd eraill.  

Tlodi plant yn y DU 

Mae Sefydliad Joseph Rowntree, sefydliad newid cymdeithasol annibynnol sydd â’r nod o ddatrys tlodi yn y DU, wedi adrodd bod 3.8 miliwn o bobl yn y DU yn profi cyflwr o ddiymgeledd. Mae hyn yn golygu nad ydyn nhw’n gallu diwallu eu hanghenion corfforol mwyaf sylfaenol fel cadw’n gynnes, yn sych, yn lân ac wedi’u bwydo. Disgrifir diymgeledd fel y ffurf ddyfnaf a mwyaf niweidiol o dlodi ac mae ar gynnydd.   

Ffigur 1. Ystadegau ar blant sydd wedi’u heffeithio gan amddifadedd. Ffynhonnell: Joseph Rowntree foundation.

Dim ond mewn 12 o’r 650 o etholaethau yn y DU y mae tlodi plant wedi gostwng yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Mae pob un o’r etholaethau hyn yn yr Alban. Yn ôl ystadegau diweddaraf Llywodraeth y DU ac fel yr adroddwyd gan y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant (CPAG), yr Alban yw’r unig wlad yn y DU lle mae cyfraddau tlodi cyfartalog yn gwella o flwyddyn i flwyddyn.  

Manteision iechyd a llesiant lleihau tlodi plant 

Dangoswyd bod buddsoddiad cyhoeddus mewn polisïau a rhaglenni i liniaru tlodi plant yn gwella canlyniadau i blant yn sylweddol yn y tymor byr a’r tymor hwy, gyda manteision cynyddol i’r gymdeithas ehangach (gweler Ffigur 2). 

Ffigur 2. Canlyniadau tlodi plant o fuddsoddiad cyhoeddus. Source: Smeeding, T. and Thévenot, C., 2016. 

Dull yr Alban   Mae dull yr Alban, a sefydlwyd o dan Ddeddf Tlodi Plant (Yr Alban) 2017, yn canolbwyntio ar atal trwy dargedu tri phrif sbardun economaidd (gweler Ffigur 3) tlodi: y rhain yw incwm o gyflogaeth, costau byw, a nawdd cymdeithasol. 

Ffigur 3. Ysgogwyr tlodi plant. Ffynhonnell: Llywodraeth yr Alban.  

Mae’r dull yn blaenoriaethu teuluoedd sydd mewn mwyaf o berygl, wedi’u diffinio ar draws chwe grŵp penodol (gweler y grwpiau blaenoriaeth – Ffigur 4). Fe’i cefnogir gan dargedau statudol sy’n seiliedig ar incwm, trosolwg annibynnol, a chynlluniau gweithredu cenedlaethol a lleol gorfodol. Mae gwaith modelu gan Lywodraeth yr Alban yn awgrymu bod polisïau’r Alban wedi atal tua 100,000 o blant rhag syrthio i dlodi yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Ffocws y polisïau hyn fu cynyddu incwm aelwydydd incwm isel i’r eithaf. 

Ffigur 4. Chwe grŵp teulu blaenoriaeth Llywodraeth yr Alban sy’n wynebu’r perygl mwyaf o dlodi. Ffynhonnell: Llywodraeth yr Alban. 

Incwm o nawdd cymdeithasol  

Cyflwyno Taliad Plant yr Alban sydd wedi cael yr effaith fwyaf uniongyrchol a mwyaf ar dlodi plant. Mae’n fenter ar gyfer teuluoedd incwm isel gyda phlant dan 16 oed, sy’n rhoi taliadau wythnosol i bob plentyn cymwys. Mae cynnydd pellach i’r taliad hwn wedi’i fodelu’n annibynnol fel y ffordd fwyaf cost-effeithiol o leihau tlodi plant yn yr Alban. Mae hyn wedi helpu’r Alban i symud yn agosach at gyrraedd ei thargedau drwy leihau tlodi, fel y’i mesurwyd gan Lywodraeth yr Alban, yn y tymor byr a thrwy helpu teuluoedd i symud yn agosach at ac uwchben y llinell dlodi. Gall hyn wella amodau byw uniongyrchol a sicrhau llwybr tymor hwy allan o dlodi. Mae budd-daliadau datganoledig eraill sy’n gysylltiedig â phlant hefyd ar gael fel taliad Best Start Foods, sydd ar gael i fenywod beichiog, a Grantiau Dechrau Gorau. Fodd bynnag, mae’r Taliad Plant yn cyrraedd grŵp ehangach ac yn cynrychioli taliad mwy.  

Mae Llywodraeth yr Alban wedi cymryd y farn bod rhai penderfyniadau polisi gan Lywodraeth y DU mewn perygl o gynyddu tlodi plant ac mae wedi ceisio lliniaru hyn drwy arfer ei phwerau datganoledig. Er enghraifft, mae wedi lliniaru’n llawn yn erbyn y dreth ystafell wely (y gostyngiad mewn budd-dal tai neu gredyd cynhwysol i denantiaid mewn tai cymdeithasol y bernir bod ganddynt fwy o ystafelloedd gwely nag sydd eu hangen) ers sawl blwyddyn drwy’r taliad disgresiwn at gostau tai. Mae gwaith modelu Llywodraeth yr Alban ei hun a dadansoddiad pellach gan y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant (CPAG) yn dangos mai’r polisi unigol mwyaf cost-effeithiol i leihau tlodi plant fyddai dod â therfyn dau blentyn Llywodraeth y DU i ben. Mae’r Alban yn anelu at gyflwyno camau lliniaru i fynd i’r afael â hyn erbyn 2026. 

Yn drawiadol, mae’r rhan fwyaf o deuluoedd yn y DU yr effeithir arnynt gan y terfyn dau blentyn o aelwydydd rhiant sengl a theuluoedd sydd ag incwm o gyflogaeth. Mae gwaith modelu pellach gan Lywodraeth yr Alban yn rhagweld, pe bai’r DU yn diddymu’r terfyn dau blentyn, yn efelychu Taliad Plant yr Alban mewn Credyd Cynhwysol ac yn dileu’r cap ar fudd-daliadau, byddai’n gostwng tlodi plant 10% yn yr Alban, ac yn codi 100,000 o blant allan o dlodi. 

Incwm o gyflogaeth 

Mae dull yr Alban yn tynnu sylw at rôl ganolog byrddau iechyd fel sefydliadau angor— rhai sydd â rhan allweddol wrth greu swyddi cynaliadwy, llunio arferion caffael, a gwneud y defnydd gorau o’u hystadau er budd cymunedau lleol. Mae Llywodraeth yr Alban ac Iechyd Cyhoeddus yr Alban, trwy gydweithio’n agos â Chyfarwyddwyr Iechyd y Cyhoedd a rhaglen Anchors, sydd bellach yn ei hail flwyddyn, yn anelu at dargedu achosion sylfaenol anghydraddoldebau iechyd. Cyflawnir hyn drwy hyrwyddo cyfleoedd cyflogaeth teg yn weithredol ar gyfer grwpiau blaenoriaeth (gweler Ffigur 3 am fanylion y grwpiau), cyfeirio gwariant tuag at nwyddau a gwasanaethau lleol, a gweithio mewn partneriaeth â sefydliadau cymunedol i wneud y mwyaf o’r effaith gymdeithasol ac economaidd. 

Er enghraifft, mae GIG Tayside yn defnyddio ei ystad yng Nghanolfan Strathmartine yn Dundee i gefnogi gwasanaethau anabledd dysgu trwy raglenni garddio cymunedol a therapi galwedigaethol, sy’n dangos sut y gall asedau iechyd ysgogi cyflogaeth a llesiant lleol. 

Mae hyn yn adeiladu ar agenda Adeiladu Cyfoeth Cymunedol Llywodraeth yr Alban, sy’n canolbwyntio ar feithrin datblygiad economaidd sy’n cynhyrchu, yn cylchredeg ac yn cadw cyfoeth o fewn cymunedau lleol. Mae Bil Adeiladu Cyfoeth Cymunedol (yr Alban), a gyflwynwyd ym mis Mawrth 2025 ac sydd ar hyn o bryd yng nghyfnod 1 o’i ddeddfu, yn ffurfioli’r ymrwymiad hwn. 

Mae Llywodraeth yr Alban hefyd yn ariannu Cronfa Cymorth Cyflogadwyedd Rhieni (PESF) o dan ei strategaeth tlodi plant a’i strategaeth Gadael Neb ar Ôl (NOLB). Fe’i rheolir ar y cyd gan Lywodraeth yr Alban a llywodraethau lleol ac mae’n cynnig cymorth wedi’i deilwra i deuluoedd incwm isel a nodwyd fel grwpiau blaenoriaeth (gweler Ffigur 3 am fanylion y grwpiau), i helpu rhieni i oresgyn rhwystrau i gyflogaeth gynaliadwy a gwella incwm aelwydydd.   Mae’r Strategaeth Gadael Neb ar Ôl (NOLB) wedi dangos cynnydd yn y niferoedd sy’n cael eu cefnogi bob blwyddyn. Cefnogwyd cyfanswm o 23,465 o rieni ers mis Ebrill 2020. Ym mis Rhagfyr 2024, roedd chwarter (26%) y rhieni oedd yn cael cymorth trwy NOLB wedi dechrau cyflogaeth ac roedd traean arall (31%) wedi cael canlyniadau cadarnhaol eraill megis ennill cymwysterau pellach, a gwneud hyfforddiant a phrofiad gwaith. Yn bwysig, mae Llywodraeth yr Alban wedi dangos bod y cymorth yn cyrraedd Grwpiau Teulu Blaenoriaeth (Gweler Ffigur 4). 

Ffigur 5. Grwpiau Teulu Blaenoriaeth a gafodd gymorth NOLB rhwng mis Gorffennaf a Medi 2024 (gall rhai oedolion ymddangos mewn un neu fwy o’r grwpiau teulu hyn). Ffynhonnell: Llywodraeth yr Alban.  

Datrysiadau costau byw – yn cynnwys gofal plant, bwyd a thrafnidiaeth  

Yr Alban yw’r unig ran o’r DU sy’n cynnig 1,140 awr o Ddysgu Cynnar a Gofal Plant (ELC) wedi’i ariannu bob blwyddyn i bob plentyn 3 a 4 oed, yn ogystal â phlant 2 oed cymwys, waeth beth fo statws cyflogaeth eu rhieni. Ym mis Medi 2022, amcangyfrifwyd bod 99% o blant 3 a 4 oed cymwys wedi’u cofrestru ar gyfer ELC, oedd i fyny o 97% yn 2021. 

Mae gan yr Alban amryw o fentrau eraill ar waith i gefnogi costau byw teuluoedd, gyda rhai o’r rhain wedi’u rhestru fel enghreifftiau isod. 

• Darperir prydau ysgol am ddim i blant ysgol gynradd yn ystod eu pum mlynedd cyntaf o addysg gynradd. O fis Mawrth 2025 ymlaen, bydd plant yn nwy flynedd olaf yr ysgol gynradd sy’n cael Taliad Plant yr Alban hefyd yn gymwys, a bydd profion modd yn cael eu hymestyn i addysg uwchradd gynnar. Cymru yw’r unig genedl yn y DU sy’n cynnig prydau ysgol am ddim, heb brawf modd, i bob disgybl mewn ysgolion cynradd a ariennir gan y wladwriaeth. 
• Arian Parod yn Gyntaf – dull sy’n mynd i’r afael ag ansicrwydd bwyd drwy flaenoriaethu cymorth ariannol uniongyrchol dros atgyfeiriadau i fanciau bwyd. Mae hyn yn cynnwys trosglwyddiadau arian parod neu dalebau ynghyd â chyngor a chymorth, wedi’u cynllunio i helpu unigolion i reoli eu hincwm ac osgoi argyfyngau yn y dyfodol. Nod y strategaeth hon yw grymuso pobl i wneud eu dewisiadau gwario eu hunain yn hytrach na dibynnu’n bennaf ar fanciau bwyd. 
• Mae’r Grant Dillad Ysgol yn cefnogi rhieni a gofalwyr plant ysgol gynradd ac uwchradd sy’n cael rhai budd-daliadau drwy helpu i leddfu cost gwisgoedd ysgol. 
• Mae budd-daliadau ‘Five Family Payments’ yr Alban yn cynnwys y Grant Dechrau Gorau (Taliad Beichiogrwydd a Babanod, Taliad Dysgu Cynnar, Taliad Oedran Ysgol), Best Start Foods, a Thaliad Plant yr Alban, i gyd wedi’u cynllunio i ddarparu cymorth ariannol mewn cyfnodau allweddol o ddatblygiad plentyn. 
• Gall pob unigolyn ifanc rhwng 5 a 21 oed wneud cais i’r Cynllun Teithio Bws am Ddim i Bobl Ifanc (Dan 22 Oed), sy’n anelu at wella mynediad at addysg, cyflogaeth a hamdden drwy wneud trafnidiaeth yn fwy fforddiadwy. 

Mae adroddiad blynyddol CPAG ar Gost Magu Plentyn yn canfod y gall y polisïau hyn leihau cost net magu plant dros draean i deuluoedd incwm isel o’i gymharu â gweddill y DU. Mae’r taliadau wedi lleihau’r bwlch rhwng incwm a chostau byw i deuluoedd, gan helpu i fagu plant ar safon byw sy’n fwy derbyniol yn gymdeithasol. 

Er gwaethaf y mesurau cadarnhaol hyn, mae beirniaid yn dadlau bod buddsoddiad mewn nawdd cymdeithasol wedi bod yn anghymesur o uchel o’i gymharu â meysydd hanfodol eraill fel gofal plant a chostau tai a chreu economi sy’n cynnig swyddi da i rieni. Costau tai, yn benodol, yw’r baich ariannol mwyaf o hyd i lawer o deuluoedd incwm isel. 

  Adrodd ac atebolrwydd 

Defnyddio tystiolaeth leol i yrru datrysiadau lleol: Adroddiadau Gweithredu Blynyddol yr Alban 

Mae adroddiadau Gweithredu Lleol Blynyddol wedi datblygu o fod yn ofyniad statudol lleiaf i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol adrodd ar weithgarwch o amgylch cynyddu incwm i’r eithaf, i fod yn fecanwaith ar gyfer gwella arfer flwyddyn ar ôl blwyddyn trwy ddolenni adborth gydag Iechyd Cyhoeddus yr Alban a’r Gwasanaeth Gwella ar gyfer llywodraeth leol. Mae’r adborth yn cynnwys rhannu arferion da a nodi gwaith effeithiol y dylid ei ehangu. Mae hefyd wedi arwain at fwy o ffocws ar fynd i’r afael â’r ffactorau sy’n achosi tlodi plant, nid dim ond ei liniaru. Mae wedi galluogi ystyriaeth o sut y gall byrddau iechyd weithredu fel sefydliadau angor a sut y gellir targedu teuluoedd blaenoriaeth (gweler Ffigur 3) yn effeithiol. Mae hyn wedi elwa ar ymgysylltu ag arweinwyr systemau, yn enwedig Cyfarwyddwyr Iechyd y Cyhoedd ac arweinwyr tlodi plant mewn byrddau iechyd. 

 Targedau tlodi plant 2030 

Gosododd Llywodraeth yr Alban dargedau sy’n  gyfreithiol rwymol iddi hi ei hun, awdurdodau lleol, a byrddau iechyd y GIG i leihau tlodi plant erbyn 2030, yn erbyn pedwar dangosydd sy’n seiliedig ar incwm, fel bod llai na:  

• 10% o blant mewn tlodi cymharol 
• 5% o blant mewn tlodi absoliwt  
• 5% o blant mewn cyfuniad o incwm isel ac amddifadedd materol   
• 5% o blant mewn tlodi parhaus 

 Mae’r Alban wedi sefydlu fframwaith cyfreithiol ar gyfer mynd i’r afael â thlodi plant a chyflawni ei thargedau tlodi plant ar gyfer 2030 drwy gyhoeddi tri Chynllun Cyflawni ar gyfer Tlodi Plant; “Every Child, Every Chance” (2018-2022) a “Best Start, Bright Futures” (2022-2026) ac mae wrthi’n datblygu’r trydydd cynllun cyflawni ar gyfer 2026-2031. Mae’r cynlluniau’n rhan o Ddeddf Tlodi Plant (yr Alban) 2017, sy’n ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth yr Alban adrodd ar ei chynnydd yn flynyddol ac maent yn cynnwys strategaeth werthuso sy’n nodi’r dull o asesu cynnydd tuag at gyrraedd targedau 2030. Mae’r dull cyffredinol yn cynnwys tair haen o fesur. Yn gyntaf, cyfraddau tlodi ar draws y pedwar targed. Yn ail, monitro dangosyddion allweddol ar gyfer pob un o’r ffactorau hysbys sy’n achosi tlodi. Yn drydydd, gwerthusiad unigol o bolisïau allweddol i ddeall yn well y cyfraniad maen nhw’n ei wneud tuag at y targedau. Yn ogystal â deall effaith unigol polisïau, mae Llywodraeth yr Alban yn cydnabod yr angen i bolisïau weithio’n ddi-dor gyda’i gilydd a chanolbwyntio ar werthuso newid systemau.  

Casgliadau  Mae profiad yr Alban yn cynnig gwersi gwerthfawr i Gymru a gwledydd eraill. Mae cyflwyno dyletswyddau statudol a thargedau sy’n seiliedig ar incwm wedi helpu i gynnal ffocws cryf ar dlodi plant, gan godi ei broffil a dyfnhau dealltwriaeth gyhoeddus a gwleidyddol o’i effeithiau a’r datrysiadau posibl. Er bod rhinweddau i dargedau lefel uchel, yn hollbwysig, mae’r dull hefyd yn annog gwneud cynnydd wrth gefnogi’r teuluoedd sy’n wynebu’r tlodi mwyaf difrifol, gan sicrhau bod ymdrechion yn cael eu cyfeirio at y rhai sy’n wynebu’r anfantais fwyaf difrifol.