Gwent Teg i Bawb: Rhanbarth Marmot cyntaf Cymru

Cyflwyniad a chyd-destun polisi

Mae llawer o ffactorau o fewn cymdeithas, yr economi a’r amgylchedd sy’n dylanwadu ar iechyd a llesiant pobl. Mae anghydraddoldebau o fewn y ffactorau hyn, penderfynyddion cymdeithasol iechyd, megis dosbarthiad anghyfartal cyfoeth ac adnoddau yn gyrru’r amodau y mae pobl yn byw ynddynt ac yn creu gwahaniaethau annheg ac anghyfiawn o fewn cymdeithasau. Mae’r gwahaniaethau hyn i’w gweld yng Ngwent lle mae anghydraddoldebau sylweddol mewn iechyd, addysg, tai, incwm a chyflogaeth ar draws ardaloedd awdurdodau lleol. Er enghraifft, mae menywod yng nghwintelau mwyaf difreintiedig Gwent yn byw 20 mlynedd yn llai mewn iechyd da, o gymharu â’r rheiny yn y rhai lleiaf difreintiedig (SYG, 2022), ac mae mwy nag un o bob pedwar plentyn ym mhob ardal awdurdod lleol yng Ngwent bellach yn byw o dan y llinell dlodi (SYG, 2023).

Nod Rhanbarthau Marmot yw lleihau annhegwch ar draws cwrs bywyd.

Gan adeiladu ar adroddiad Blynyddol Cyfarwyddwr Iechyd y Cyhoedd Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan (ABUHB) 2019, Gwent Iachach i Bawb, a oedd â’r uchelgais erbyn y flwyddyn 2030, bod y mannau lle mae pobl yn byw, yn gweithio, yn dysgu ac yn chwarae yn ei gwneud hi’n haws i fyw bywydau iachach a mwy bodlon, ym mis Mehefin 2022, comisiynodd Bwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus Gwent (PSB) Athrofa Tegwch Iechyd Coleg Prifysgol Llundain (IHE) fel arbenigwyr byd-eang ym maes anghydraddoldebau iechyd, i feddwl am syniadau ac argymhellion i helpu i fynd i’r afael â rhai o’r materion hyn yn y rhanbarth. Roedd y dasg gymhleth hon yn gofyn am ddull ystwyth a chyfranogiad gan bartneriaid amrywiol ar gyfer newid systemau. Ym mis Medi 2022 i helpu i ysgogi newid, sefydlwyd tîm Gwent Teg i Bawb (BAFG) o fewn tîm iechyd y cyhoedd ABUHB am 12 mis i weithio ochr yn ochr â’r IHE a Bwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus Gwent i roi’r ‘Rhanbarth Marmot’ cyntaf yng Nghymru ar waith.

Enghreifftiau

Ym mis Hydref 2022, daeth tîm BAFG ag arweinwyr o bob rhan o Went at ei gilydd mewn digwyddiad lansio lle siaradodd yr Athro Syr Michael Marmot, arbenigwr blaenllaw mewn anghydraddoldebau iechyd a Chyfarwyddwr yr IHE, am fynd i’r afael ag annhegwch a phrofiadau’r IHE o weithio gyda Rhanbarthau Marmot eraill yn Lloegr. Y digwyddiad hwn oedd y cyfle gwirioneddol cyntaf i ysgogi momentwm ar gyfer y rhaglen ac ennill y gefnogaeth uwch sydd ei hangen ar gyfer newid system.

Un o dasgau allweddol BAFG yn y flwyddyn gyntaf oedd gweithio gyda phartneriaid awdurdodau lleol i alinio nodau rhaglen BAFG a dull Rhanbarth Marmot â Chynllun Llesiant newydd Bwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus Gwent, yn ogystal â chynlluniau cyflawni Llesiant awdurdodau lleol a chynlluniau corfforaethol eraill. Er mwyn hwyluso’r aliniad hwn, cynhaliwyd gweithdy ym mhob ardal awdurdod lleol, y mae gan Went bump ohonynt oherwydd uno yn 2021, rhwng Tachwedd a Rhagfyr 2022 i drafod drafft o Gynllun Llesiant y PSB. Darparodd y gweithdai hyn gyfleoedd pellach i gysylltu â phartneriaid a rhanddeiliaid i drafod anghenion o fewn eu meysydd gwaith, dod i adnabod system Gwent a thrafod y rhaglen BAFG, a dangoswyd yr awydd o fewn y gofod partneriaeth i gydweithio ar sail systemau. Ar gefn y digwyddiadau hyn, cynhaliwyd gweithdy tai penodol pellach ym mis Mawrth 2023 gydag arweinwyr cymdeithasau tai, i drafod pa gamau sydd angen eu cymryd i fynd i’r afael ag anghydraddoldebau ac annigonolrwydd mewn tai cymdeithasol yng Ngwent.

Er mwyn galluogi cydweithredu ar draws y system, mae grŵp penodol i Went wedi’i sefydlu ar y Rhwydwaith Tegwch Iechyd, a lansiwyd gan IHE ym mis Ionawr 2023. Bydd y rhwydwaith yn darparu llwyfan i bartneriaid ledled Gwent gysylltu, gofyn am gyngor, gofyn am gymorth a chysylltu â Rhanbarthau Marmot eraill a gweithwyr proffesiynol sy’n gweithio ym meysydd anghydraddoldeb iechyd a phenderfynyddion cymdeithasol.

Gyda phum ardal awdurdod lleol i’w cwmpasu, tîm rhaglen bach ac amserlen dynn o 12 mis, mae ymgysylltiad â chymunedau a dinasyddion ynghylch BAFG wedi bod yn gyfyngedig. Fodd bynnag, roedd llawer o’r paratoadau ar gyfer adroddiad IHE ar gyfer Gwent yn cynnwys siarad â gweithwyr proffesiynol sy’n wynebu’r cyhoedd am eu profiadau a’r hyn sy’n bwysig iddynt hwy a’r bobl y maent yn gweithio gyda nhw. Mae adborth o’r sgyrsiau hyn wedi dylanwadu ar adroddiad yr IHE, o’r enw ‘Gwent Teg i Bawb: Gwella Tegwch Iechyd a’r Penderfynyddion Cymdeithasol’, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2023. Mae’r adroddiad hwn yn cynnig rhestr helaeth o gamau gweithredu sy’n rhychwantu pob un o’r wyth Egwyddor Marmot y gellid eu cymryd ledled Gwent i helpu i wella anghydraddoldebau yn y rhanbarth. Ochr yn ochr â’r argymhellion a awgrymir mae rhestr o ddangosyddion ledled Gwent ar gyfer monitro anghydraddoldebau iechyd megis disgwyliad oes iach adeg geni a chanran y plant sy’n byw mewn teuluoedd incwm isel cymharol.

Casgliad

Mae gwaith yn mynd rhagddo i flaenoriaethu’r argymhellion ar gyfer Gwent ac i gydweithio i gadarnhau cynlluniau gweithredu yn lleol ac ar draws y rhanbarth ar gyfer y tymor byr, y tymor canolig a’r tymor hwy. Bydd aliniad â Chynllun Llesiant PSB Gwent a chynlluniau cyflawni lleol yn ychwanegu momentwm a hirhoedledd at nodau rhaglen BAFG a bydd cynlluniau i gynnal digwyddiadau ymgysylltu ar lefel gymunedol erbyn dechrau 2024 yn helpu i ddeall beth sy’n bwysig i bobl yn lleol a pha gymorth sydd ei angen.

Y tu allan i Went, gellir asesu’r dangosyddion a’r argymhellion ar gyfer y system gyfan a amlinellir yn ‘Law yn Llaw â Gobaith: Tegwch iechyd a’r penderfynyddion cymdeithasol yng Ngwent’ i weld a ydynt yn addas i’w cymhwyso ledled Cymru, yn ogystal â’r wybodaeth arbenigol a ddarperir drwy gydol yr adroddiad am benderfynyddion iechyd ac anghydraddoldebau iechyd. Yr hyn sy’n allweddol i fynd i’r afael ag anghydraddoldebau Gwent a Chymru gyfan yw cymhwyso tegwch (a chynaliadwyedd) i bolisïau ar draws iechyd, llywodraeth, addysg, cyflogaeth, tai, yr amgylchedd a mwy.

Mae rhagor o wybodaeth am y rhaglen BAFG ar gael ar  wefan PSB Gwent.

---